Działacz społeczny, regionalista, historyk wojskowości, polihistor, nonkonformista – to tylko niektóre z określeń, których dorobił się Stanisław Herbst. Jego zainteresowania badawcze obejmowały wiele tematów i przekraczały epoki, ale w niniejszym szkicu skupię się na jego zainteresowaniu historią regionalną, które w okresie jego przewodnictwa Polskiemu Towarzystwu Historycznemu wprowadziło badania regionalne na nowe tory.
Pracy swojego ojca, który był urzędnikiem akcyzy w Rakwere, zawdzięcza dość egzotyczne miejsce urodzenia – estoński Wesenberg. Zainteresowanie historią z kolei zawdzięcza swojej babce, która w dzieciństwie raczyła go opowieściami z okresu powstania styczniowego.
Po ukończeniu studiów początkowo pracował jako nauczyciel, następnie był asystentem w Politechnice Warszawskiej i zajmował stanowiska doradcze w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W trakcie II wojny światowej aktywnie działał w Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej pod pseudonimem „Chrobot”. W tym czasie wspólnie z Henrykiem Wolińskim opracował raport na temat losów ludności żydowskiej, który po przekazaniu do Londynu stał się podstawą m.in. tzw. Noty Raczyńskiego (rozpowszechniona wśród sygnatariuszy Deklaracji Narodów Zjednoczonych 9-10 grudnia 1942 r. stanowiła pierwszy oficjalny raport na temat Holokaustu). Działał także aktywnie w konspiracyjnych pracach nad ochroną zabytków i zabezpieczaniem zbiorów muzealnych i archiwalnych.
Po wojnie na stałe związał się z Uniwersytetem Warszawskim, a dodatkowo realizował swoje zainteresowania w różnych instytucjach i stowarzyszeniach (np. w Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, Towarzystwie Naukowym w Toruniu, Gdańskim i Płockim Towarzystwie Naukowym).
Herbst objął prezesurę w Polskim Towarzystwie Historycznym w 1956 r., po kontrowersyjnych wyborach, w których odsunięto od władzy Natalię Gąsiorowską, historyczkę aktywną politycznie i wysoko postawioną w partyjnej hierarchii. Mimo wielu prób, nie udało mu się zrezygnować z piastowania tej funkcji i (za namową kolegów oraz dzięki ich szczerym prośbom) prezesem Zarządu Głównego PTH (wybranym osiem razy) pozostał do swojej śmierci w 1973 r. Herbst już od 1953 r., jako sekretarz generalny wprowadzał w życie własną wizję badań historycznych, która odcisnęła piętno na regionalistyce.
Gotów był jechać do każdego zakątka kraju, aby wygłosić odczyt, służyć swoją wiedzą, inicjować badania regionalne, organizować sesje. Zdumiewająca była siła tego człowieka, który poświęciwszy się nauce i wiedzy historycznej (…) starał się zjednać poparcie władz dla badań regionalnych (…).
A. Zahorski, In Memoriam Stanisław Herbst (12 VII 1907 – 24 VI 1973),
„Kwartalnik Historyczny” R. 80 nr 4, 1974, s. 1025.
Według Herbsta rzetelnie pisana historia powinna być użyteczna społecznie i przystępnie przekazywana społeczeństwu. Istotnym dla niego elementem był aspekt wychowawczy i humanistyczny uprawiania nauki, dlatego starał się prezentować jej ludzkie oblicze, ale wciąż skłaniające do refleksji. Popularyzację rozumiał nie tylko jako przekazywanie wiedzy, ale także (a może głównie?) jako pobudzanie zainteresowania u innych. Dlatego w swojej wizji prowadzenia PTH kładł duży nacisk na rozwijanie badań regionalnych w mniejszych ośrodkach. Za jego prezesury powstały nowe oddziały i stacje PTH w całej Polsce. Podczas gdy w 1952 r. PTH posiadało 14 oddziałów w całej Polsce, 6 lat później oddziałów było już 36, dodatkowo 14 kół i 5 stacji naukowych. Herbst był inicjatorem powołania Stacji Naukowej PTH w Olsztynie, zaangażował się też osobiście w konflikt powstały przy powoływaniu Stacji Naukowej PTH w Zielonej Górze. Według wspomnień współpracowników znał osobiście działaczy we wszystkich regionach w Polsce. Był dla nich zawsze dostępny – służył radą i rozmową, często osobiście odwiedzał peryferyjne placówki (późniejszy prezes PTH Andrzej Zahorski wspominał, że Herbst niestrudzenie podróżował po całej Polsce pociągami nocnymi). Jako prezes PTH wspierał mniejsze ośrodki w ich działaniach wydawniczych.
Był żywą encyklopedią wiedzy o członkach PTH, chodzącym „who is who” działaczy, nie tylko tych z profesorskimi tytułami, ale – może nawet przede wszystkim – tych, którzy w powiatowej Polsce budowali powszechną wiedzę o przeszłości.
H. Samsonowicz, Wokół idei i koncepcji PTH,
w: Polskie Towarzystwo Historyczne 1886-1986, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 18.
Herbst badał też miasta – ulubioną Warszawę (miasto jako całość, ale także poszczególne jej dzielnice), Głogów czy Sejny. Inną jeszcze stroną jego zainteresowań była historia wojskowości. Realizując się w tym zakresie badał twierdze m. in. Modlin i Zamość. Po jego śmierci w 1973 r. z inicjatywy jego uczniów ustanowiono nagrodę im. Stanisława Herbsta przyznawaną za najlepsze prace magisterskie z historii Polski w zakresie kultury, miast i wojskowości. Spuścizna Stanisława Herbsta jest przechowywana w Archiwum PAN w Warszawie, a wśród materiałów poświęconych jego twórczości naukowej, obok siedmiu głównych zagadnień tematycznych, wyodrębniono także historię regionalną (wspólnie z ochroną zabytków).
Mimo wszechstronnych zainteresowań, a może właśnie dzięki nim, Herbst nie uległ pokusie wodolejstwa i zarówno w swoich pracach jak i wykładach utrzymywał styl bardzo zwięzły i konkretny. W twórczości własnej wierny był maksymie „każde słowo coś znaczy” i pilnował też jej przestrzegania u swoich uczniów. Być może ta oszczędność w słowach sprawiła, że był on niezwykle płodnym badaczem – jego przedwojenny dorobek to ponad 60 prac (w 1939 r. miał 32 lata), a bibliografia wszystkich jego prac zawiera ponad 600 pozycji.
W swoich rozważaniach dotyczących badań regionalnych pisał, że „podbudzają pasje ludzkie, wypełniają pustkę wewnętrzną nie obcą ludziom nawet najbardziej zapracowanym zawodowo”.
Literatura:
- Herbst S., Regionalne badania historyczne, „Kwartalnik Historyczny” 1956, nr 4-5.
PTH, Historia, online: http://pth.net.pl/o-nas/historia
- Rutkowski H., Stanisław Herbst (1907–1973), w: Szkoły, ośrodki i twórcy polskiej historii kartografii (1945–2015), red. T. Bogacz, B. Konopska, (Z Dziejów Kartografii, 20), Warszawa 2016.
- Samsonowicz H., Wokół idei i koncepcji PTH, w: Polskie Towarzystwo Historyczne 1886-1986, red. S. K. Kuczyński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.
- Szwankowska H., Stanisław Herbst – działacz społeczny, „Przegląd Historyczny” 2007, nr 98/4.
- Zahorski A., In Memoriam Stanisław Herbst (12 VII 1907 – 24 VI 1973), „Kwartalnik Historyczny” 1974, nr 4.
- Zahorski A., Życie i twórczość Stanisława Herbsta [przedmowa], w: S. Herbst, Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia. Wybór pism, t. I, Warszawa 1978.
